Pamięć jest niezwykłym zapisem naszych wspomnień, dzięki któremu możemy wrócić zarówno do dobrych, jak i tych trudnych chwil w naszym życiu. Jest również magazynem nawyków, wiedzy o świecie i o nas samych. Zawiera emocje i wrażenia cielesne związane z konkretnymi ludźmi, zwierzętami, przedmiotami, sytuacjami. Wraz z dobrymi wspomnieniami zapisują się w niej również wspomnienia doświadczeń stresowych, traumatycznych, które ze względu na swoją specyfikę czasami pozostawiają w pamięci wciąż świeży, emocjonalny ślad.
Pamięć sięga poza naszą świadomość
Istnieją dwa główne rodzaje pamięci: pamięć jawna i pamięć utajona. Pamięć jawna dotyczy informacji, które zdobywamy każdego dnia na temat siebie (pamięć autobiograficzna), innych i świata (pamięć semantyczna) oraz różnych wydarzeń, jakie mają miejsce w naszym życiu (pamięć epizodyczna). Nie zawsze jesteśmy w stanie do nich dotrzeć, czasami wydają się one być przykryte grubą warstwą czasu lub innych elementów obecnych w pamięci. Informacje często powtarzane i bardziej osobiste będą zdecydowanie łatwiej nam się przypominać niż informacje dla nas obojętne i rzadko odtwarzane. Materiał, który trafia do pamięci jawnej, rejestrujemy świadomie i często jego zapamiętanie wymaga sporego wysiłku, np. przy uczeniu się do egzaminu lub prezentacji.
W pamięci utajonej informacje zapisują się poza naszą świadomością. Czasami możemy wręcz dziwić się, skąd biorą się u nas pewne odruchy i zachowania. W ten sposób uczymy się między innymi prowadzić samochód czy obsługiwać aparat fotograficzny. Najpierw musimy włożyć sporo wysiłku w wykonywanie tych czynności i każdy krok podejmujemy świadomie, z czasem jednak wchodzi nam to w krew i nie musimy już się zastanawiać, co robić dalej. Tak tworzy się automatyzm – nawyk. Pamięć utajona to nie tylko nawyki dotyczące codziennie wykonywanych czynności. To również odruchy nabyte w procesie warunkowania, które sprawiają, że odpowiadamy na konkretne obiekty, miejsca, osoby konkretną reakcją fizjologiczną i/lub emocjonalną, na przykład lękiem. Tak tworzą się różne fobie i lęki, ale też skojarzenia pozytywne, chociażby danego zachowania z jakąś nagrodą – niekoniecznie materialną, bo nagrodą może być dla nas czyjś uśmiech, uznanie, dobre słowo, poświęcona nam uwaga…
Pamięć nie tylko w mózgu
Pamięć utajona to pamięć emocji i pamięć ciała. Nasze ciało bardzo dokładnie rejestruje wszystko, co się z nami dzieje i często „przechowuje” niedostępne świadomości wspomnienia, zarówno te dobre, jak i te złe. Może to być pamięć traumy, wówczas silny lęk budzi np. podniecenie seksualne czy konkretne ułożenie ciała albo pojawiają się tzw. retrospekcje somatyczne, to znaczy ból i inne doznania fizyczne zachodzące w ciele i związane z doświadczoną przemocą. Osoba może w ogóle nie łączyć tych objawów z przeżytą traumą, jednak, dzięki terapii, ma szansę odkryć to połączenie i przywołać dotychczas niedostępne świadomej pamięci wspomnienia.
Za pamięć emocji i pamięć ciała odpowiedzialne są trochę inne struktury mózgowe, niż za pamięć świadomą. Pamięć świadoma, semantyczna i epizodyczna (patrz: pierwszy akapit), „mieści się” głównie w korze przedczołowej, a w procesie zapamiętywania najważniejszą rolę odgrywa hipokamp. Pamięć ciała i emocji z kolei jest zdecydowanie bardziej związana ze strukturą ciała migdałowatego, a pamięć proceduralna, czyli ta związana z automatyzmami, nawykami, nie istniałaby bez tzw. jąder podstawnych.
Pamięć na każdą okazję
Proces przetwarzania i zapamiętywania informacji jest skomplikowany. Aby dana informacja mogła zostać zapamiętana, musi najpierw, rzecz jasna, zostać zarejestrowana przez nasze zmysły. Następnie może, ale nie musi, zostać przetworzona przez nasz umysł. Na tym etapie główną rolę pełni pamięć sensoryczna, inaczej ultrakrótka, która rejestruje właściwości bodźca, ale nie jego znaczenie (np. kształt litery, ale nie to, JAKA to litera). Informacja podlega następnie procesowi kodowania, czyli zamiany bodźca na ślad pamięciowy. Ten proces może być bardzo twórczy i związany z konstruowaniem nowych znaczeń.
Ponieważ pamięć jest swego rodzaju magazynem, ślady pamięciowe są w niej przechowywane przez pewien okres czasu, zależny od rodzaju pamięci. Pamięć krótkotrwała, jak sama nazwa wskazuje, przechowuje informacje krótko i nie zmienia za bardzo ich treści, dokładności czy postaci. Posiada ona z kolei swój „podsystem” – pamięć operacyjną lub inaczej roboczą – w której dokonywane są operacje na materiale pamięciowym. Z kolei informacje przechowywane w pamięci długotrwałej podlegają wielu modyfikacjom, ponieważ nakładają się na nie późniejsze doświadczenia.
Oprócz fazy kodowania i przechowywania mamy również fazę odtwarzania, czyli wydobywania informacji z pamięci. Czasami dana informacja jest wręcz „na wierzchu” i odszukujemy ją bez większego trudu. Czasem jednak musimy nad czymś się dłużej zastanowić, włożyć wysiłek w przypominanie sobie, przeszukać obecne w pamięci elementy. Pomóc w tym może jakaś wskazówka – gdy na przykład pójdziemy do kuchni po talerz, ale po drodze zapomnimy, po co szliśmy, to cofnięcie się do pokoju, z którego wyszliśmy, może pomóc przypomnieć sobie o talerzu. Podobnie gdy siedzimy na egzaminie i nie możemy przypomnieć sobie jakiejś wiadomości z zajęć, z pomocą może przyjść przypomnienie sobie jakiegoś nawet mało znaczącego szczegółu danego dnia, zajęć czy też jakiegoś skojarzenia, które pojawiło się w naszej głowie podczas omawiania konkretnej partii materiału. Nagłe przypomnienie sobie informacji, które mamy „na końcu języka” albo rozwiązanie problemu, nad którym długo się głowiliśmy, podobne jest do scen z bajek, w których nad głową bohatera pojawia się nagle zapalona żarówka – albo do archimedesowego „Eureka!”. W psychologii takie zjawisko „olśnienia” nazywamy wglądem.
Pamięć jest zjawiskiem, które dotyczy zarówno procesów świadomych, jak i nieświadomych, gdyż zapamiętujemy zdecydowanie więcej rzeczy, niż byśmy sądzili. Kodowanie informacji w pamięci przebiega dzięki bardzo różnorodnym procesom, zależnym m.in. od rodzaju pamięci. Procesy kodowania i odtwarzania informacji można udoskonalać, co pozwala uczyć się efektywniej – uczenie się będzie tematem jednego z kolejnych artykułów.